پیرامون مستند و چیستی آن...

به قلم 

سامان تقوی سوق

مستند ریشه ی لغوی در سند دارد و در لغت نامه ی دهخدا معانی چون، پناه برنده و التجاجوینده، پشت به چیزی دهنده، را دارا می باشد.  چنین مفهومی در اصطلاح امروزی و آنچه به عنوان مستند از آن یاد می شود، نیز برداشت می شود. در واقع وقتی از چیزی بعنوان مستند یاد می شود یعنی می توان به تکیه بر آن نظری و یا رای صادر کرد. بر همین تفسیر مستند می بایست دارای خصایصی باشد که بتواند در مفهوم  خود قرار گیرد. وقتی از موضوع و یا مورد خاص با عنوان سند یاد میشود طبیعتا می بایست به نحوی باشد که در صورتیکه بخواهیم با تکیه بر آن سند امری را به اثبات برسانیم، به اندازه ای باشد که اگر خلاف آن امر واقعیت می بوده، آن سند قابلیت ایجاد شدن نداشته باشد. به این معنی که مثلا شما میخواهید با توجه به اینکه اتفاق X رخ داده نتیجه بگیرید پس در نتیجه Y هم می بایست به دنبال آن رخ داده باشد، در صورتی می توانیم این را به اثبات برسانیم دلیل اتفاق افتادن Y را تابع اتفاق افتادن X بدانیم که هرگز مسیری پیدا نشود که با اتفاق افتادن X، اتفاق Y  محقق نشود. با این شرایط آنچه برداشت میشود این است که از آنجایی که یک مسئله یا درست است و یا نادرست، نمی بایست در اثبات هر دو مورد (درستی و غلطی مسئله) سندی ارائه شود، که اگر به ظاهر چنین شد، حتما یکی از ادله ها که به اسم سند ارائه شد برای سندیت داشتن دارای نقصان می باشد و نمی توان سندش نامید.

با این تفاسیر آنچه مشخص می شود این است که پرواضح می باشد که کسانی می تواند در ارائه سند و یا تأئید سندیت موضوعی موفق تر باشند که در هر مورد نگاهی جامع تر داشته باشند و بتوانند با احاطه ای که بر یک موضوع خاص پیدا می کنند تمام مؤلفه های مؤثر و متبوع را شناسایی کرده و به بررسی این مؤلفه ها بپردازد. این سخن به زبانی دیگر تفاوت بین افراد سطحی نگر و عمیق را بیان می کند، مثلا یک فرد سطحی نگر میگوید چون امروز هوا ابریست پس می بایست باران ببارد اما یک فرد متخصص و عمیق با مطالعه و یا به هر نحو دیگر به این نتیجه می رسد که ضمن وجود هوای ابری لزومی برای باریدن باران نمی باشد و شرایط دیگری چون دما و تراکم ابرها و ... باید برای بارندگی محیا باشند تا باران ببارد.

متأسفانه آنچه امروزه شاهد آن هستیم این است که امروزه به خصوص در حوزه ی فیلم سازی بسیار فیلم به اسم مستند بیرون می آید که اگر کمی به واکاوی آن اثر بپردازیم متوجه می شویم که بسیاری از شرایط در آن اثر در نظر نگرفته شده و عملا این آثار بیشتر نقل قول سازنده آن می باشد. در یک اثر مثل فیلم که به اسم مستند ارائه می شود چند نکته می بایست دقت شود. در حالت کلی برای تأئید سندیت یک فیلم تقریبا باید یک روندی این چنینی پیش گرفت که از آنجایی که اغلب هر مستند می خواهد حرفی خاص را نتیجه بگیرد، سازنده می خواهد به چه چیزی و نتیجه برسد.آیا مستند ساز برای حرفی که می خواهد بزند، هر گونه منفعتی را با اثبات این موضوع بدست می آورد؟ (البته این مورد نمی تواند سندیت یک موضوع را زیر سؤال ببرد اما برای بررسی عوامل روانشناختی مؤثر و مهم می باشد)آیا حتی اگر آن نتیجه ای که مقصود سازنده اثر می باشد، واقعیت نداشته باشد، امکان ساخت این اثر به همین شکل وجود دارد؟ آیا تمام امکان ها و گزاره های موثر در این مستند لحاظ شده است؟ که همانطور که اشاره شد این مسئله با شناخت تمام مؤلفه های مؤثر ممکن می باشد.

و با طی کردن چنین روندی و کنار هم قرار دادن مشخصات بدست آمده سعی بر یک جمع بندی و نتیجه گیری در مورد سندیت اثر می شود.